BABAD SULTAN AGUNG HANYAKRA KUSUMA RAJA MATARAM III

BABAD SULTAN AGUNG HANYAKRA KUSUMA RAJA MATARAM III 




Oleh Dr. Purwadi, M.Hum. 
Ketua Lembaga Olah Kajian Nusantara LOKANTARA. 
hp. 087864404347


1. Penobatan Sultan Agung. 


Raja Mataram yang ketiga bernama Sultan Agung Hanyakra Kusuma. Memerintah Karaton Mataram tahun 1613-1645.


Ayahnya bernama Sinuwun Prabu Hadi Hanyakrawati raja Mataram tahun 1601 - 1613. Ibunya bernama Kanjeng Ratu Banuwati. Dari jalur ayah cucu Panembahan Senapati. Dari jalur ibu cucu Pangeran Benawa Pajang. Dirinya mengalir darah bangsawan. Trahing kusuma rembesing madu. 


Kakaknya yang bernama Gusti Raden Ajeng Retno Jinoli menikah dengan Syekh Jangkung atau Saridin. Sampai akhir hayat tinggal di Nglandoh Kayen Pati. 


Wajar sekali karena raja Mataram masih keturunan langsung Ki Ageng Penjawi. Sultan Agung lama tinggal di Pati. 




Adiknya yang bernama Ratu Pandansari menikah dengan Pangeran Pekik Bupati Surabaya. Lahir Ratu Mas garwa prameswari Sinuwun Amangkurat Agung raja Mataram tahun 1645 - 1677. 


Pernikahan Sinuwun Amangkurat Agung dengan Ratu Mas melahirkan Raden Mas Rahmat Kuning. Kelak bergelar Amangkurat Surabaya atau Amangkurat Amral raja Mataram tahun 1677-1703. 


Asal usul dilacak lewat Babad Tanah Jawi. Sasedanipun Rama Dalem, inggih wonten pitakenan R.M. Jatmika Sultan Agung yuswa 20 warsa miyos saking Prameswari nomer 2. R.M. Wuryah yuswa 8 warsa, miyos saking Prameswari nomer 1. Wonten keputusan R.M. Wuryah jumeneng Nata  sedinten lajeng saweg jumenengan nata R.M. Jatmika. Asma sarta sesebutanipun Sampeyan Dalem Ingkang Sinuwun  Kanjeng Sultan Agung Prabu Hanyakrakusuma ing Mataram.


Ingkang majeng Panembahan Puruboyo Raka Dalem Ingkang Sinuwun  Prabu Hadi Hanyakrawati. Dhawuh Dalem kala taksih sugeng: 

“Kaparengingsun ngarsa dalem ingkang anggentosi jumeneng Nata ing Mataram, Putra Dalem R.M. Jatmika. Sing sapa nora narimakake, saiki majuwa ana ngarepku, aku sing arep nandhingi.” 


Boten wonten ingkang sami majeng, awit jagonipun langkung ampuh, ugi ingkang dados sesepuh. Nalika semanten jumeneng narendra kedah wonten ingkang ngangkat, sesepuh ugi ingkang botohi. Punika dados payung. Nalika Panembahan Senopati, ingkang majeng Ki Jurumartani Adipati Mondoroko.


Rikala jumenengipun Ingkang Sinuwun  Prabu Hamangkubumi Agung, ingkang jumenengaken Pangeran Mangkubumi, Putra Dalem Ingkang Sinuwun  Prabu Hadi Hanyakrawati. Nalika samanten kedah wonten ingkang mbotohi. Sampeyan Dalem Ingkang Sinuwun  Kanjeng Susuhunan Prabu Hanyakrakusuma ing Mataram ngasta pusaraning Praja ing taun 1613 sasedanipun pusaranipun, sampun yuswa 20 warsa, dipundampingi Uwa Dalem Panembahan Puruboyo. Punika pengetan nalika Pangeran Surabaya mireng menawi Sinuwun  Seda Krapyak sampun surud. Kagantos putra tasih anem.


Sekar Pangkur


 Amung kalih welas warsa

Laminira jumeneng Narpati

Jeng Susunan nulya surud

Ginantyan Narpadmaja

Pangeran Adipati Anom ing Mataram

Jejuluk Kanjeng Susunan

Sultan Agung ing Mantawis.


 Prabu Hanyakrakusuma

Duk punika Pangeran Surawesthi

Anyedhahi pra Tumenggung

Manca negari bang wetan

Wusing pepak neng Surabaia sadarum.

Ngrembak arsa magut ing prang

Ngrabaseng Nagari Mantawis


 Ana  kang tumekeng pejah

Ana kanin ana kang nungkul aris

Ing Mataram saya mashur

Kadibyaning Sang Nata

Kasektane para punggawa nung anung

Winongwong Karatonira

Kinasihan ing Hyang Widhi. 


Perlu menelusuri silsilah Raja Mataram. Agar mudah dalam mengkaji keagungan masa lampau. 


2. Asal Usul Sultan Agung. 


Raden Mas Jatmiko adalah putra Sinuwun Prabu Hadi Hanyakrawati raja Mataram tahun 1601-1613. Ibunya bernama Ratu Bangun, putri Pangeran Benawa Pajang. 


Bratadiningrat meriwayatkan asalsilah Sultan Agung. Kutipan secara  lengkap dalam bahasa Jawa. 


 Sampeyan Dalem Ingkang Sinuwun  Kanjeng Sultan Agung Prabu Hanyakrakusuma Ing Mataram 1613-1645 Putra Dalem Sampeyan Dalem Ingkang Sinuwun  Kanjeng Sultan Prabu Hadi Hanyakrawati ing Mataram. Putra pembajeng, miyos saking Prameswari Dalem G.K.R. Mas Hadi, putra dalem Prabu Hadiwijaya Pangeran Benawa ing Pajang. 




Asalsilah Saking Ibu Dalem G.K.R. Mas Hadi ing Pajang:

1. Sampeyan Dalem Ingkang Sinuwun  Prabu Brawijaya V ing Majapahit. Peputra.

2. G.K.R. Retna Pambayun, garwanipun Sri Makurung Prabu Handayaningrat ing Pengging, peputra cacah 3.


Ki Ageng Kebo Kenanga ing Pengging, peputra.

4. Ingkang Sinuwun  Kanjeng Sultan Hadiwijaya Mas Karebet ing Pajang, peputra.

5. Kanjeng Sultan Prabu Wijaya Benawa ing Pajang. 


Peputra.

6. G.K.R. Mas Hadi, Prameswari Dalem Ingkang Sinuwun  Kanjeng Sultan Prabu Hadi Hanyakrawati ing Mataram. Peputra.

7. Sampeyan Dalem Ingkang Sinuwun  Kanjeng Sultan Agung Prabu Hanyakra Kusuma. Raden Mas Jatmika.


Putra-putrinipun sadaya 12 ingkang seda 4, putra kakung wonten 6, putri wonten 2: K.P.H. Demang Tanpa Nangkil ing Sukawati, asma K.P.H.Demang Sukawati; R.M. Kasim miyos saking Mas Ayu Wangen garwa pangrembe saking Tembayat; K.P.H. Ronggo ing Kajiwan asma R.M. Hino, miyos saking Mas Ayu Sekar Rini saking Trate; G.R.Ay. Winongan, asma G.R.Aj. Jenap miyos saking Mas Ayu Wangen saking Tembayat; Gusti  seda timur; Gusti seda timur; Gusti seda timur; P.R. Ngabei Loring Pasar, asma R.M. Sarif Tapa miyos saking R.Ayu Kadipaten; Gusti seda timur; K.P.H. Puruboyo, asma R.M. Sahwawrat, miyos saking Ratu Kulon; K.G.P. Adipati Anom.  


Sampeyan Dalem Ingkang Sinuwun  Kanjeng Susuhunan Prabu Amangkurat saking Mataram, asma G.R.M. Sayidin miyos saking Kanjeng Ratu Batang, putrinipun P. Adipati Hupasanta saking Batang. G.R.Ny. Wiromantri, asma G.R.Aj. Rifangat, miyos Mas Ayu Saripah. K.P.H. Danupoyo, asmo R.M. Alit miyos saking Kanjeng Ratu Kilen.


Sultan Agung Hanyakrakusuma wiosanipun ing Jum’ah Legi, tahun Jimakir 1514 utawi 14 November 1593. Jumeneng Dalem Nata ing tahun Jimawal 1613 Masehi, Windu Sangara. 


Surud dalem hing dinten malem Jumah Legi Wulan Tahun Jimakir 1578 utawi masehi 1645,  Windu Sancaya.  Ngasta pusaraning praja 32 warsa (1613-1645). Sumare wonten Pajimatan Astana Luhur Imogiri. Nalika jumeneng Nata yuswa dalem 20 warsa. 




Yen Sinuwun  Sultan Agung ing Mataram. 

Tan kena tiniru yekti. 

Sebab iku Wali Ratu. 

Mujijate wus dadiya pratandha. 

Wali miwah jumeneng Ratu. 

Pindho Kang Maha Suci. 

Hangejawantah dadi Sang Prabu. 

Lir Jeng Rasululah nguni. 

Wus kaliyan Nunggal. 

Mila mintaha Berkah kimawon.


Kesaktian Sultan Agung memang mengagumkan. Bisa sholat di Tanah Arab tiap hari Jumat. 


3. Memetri Budaya Linambaran Agama. 


Agama ageming aji. Sultan Agung memperpadukan antara tradisi pesantren Islam dengan tradisi Kejawen dalam hal perhitungan tahun. Masyarakat pesantren biasa menggunakan tahun Hijriah, masyarakat kejawen menggunakan tahun Saka. 


Pada tahun 1633 Sultan Agung berhasil menyusun dan mengumumkan berlakunya sistem perhitungan tahun baru bagi seluruh kerajaan Mataram, yaitu perhitungan model ini hampir keseluruhannya menyesuaikan dengan tahun Hijriah, berdasarkan atas perhitungan bulan. Namun, awal perhitungan tahun Jawa ini tetap pada tahun Saka, yaitu tahun 78 Masehi. 


Kesatuan perhitungan tahun sangat penting bagi penulisan Serat Babad. Perubahan perhitungan itu merupakan sumbangan yang sangat penting bagi perkembangan proses Islamisasi tradisi dan kebudayaan Jawa, yang sudah terjadi sejak berdirinya kerajaan Jawa Islam Demak. Sultan Agung mendorong proses Islamisasi kebudayaan Jawa. 


Dia mengadakan pembaharuan tata hukum dalam usaha penyesuaian dengan hukum Islam, dan memberi kesempatan bagi peranan para ulama dalam lapangan hukum kerajaan Mataram. 


Kemudian dia mengambil gelar Susuhunan, yang sebenarnya gelar ini bagi masyarakat Jawa diperuntukkan bagi Wali Allah. Gelar ini kemudian dilepas pada tahun 1641 dan berganti menjadi Sultan, setelah mendapat restu dari penguasa kota suci Mekkah. 


Keutamaan pendidikan kesastraan ini dilanjutkan oleh generasi berikutnya, sebagaimana kutipan dalam Serat Sastra Gendhing berikut:

Marma sagung trah Mataram 

kinen wignya tembung kawi. 


Dinasti Mataram kenyataannya memang mampu mengindahkan amanat Sultan Agung, karena anak cucunya banyak yang menjadi raja sekaligus pujangga. Sultan Agung kecuali sebagai raja, juga berpredikat sebagai pujangga. Karya mistiknya yang terkenal yaitu kitab Sastra Gendhing. Sedang Kitab Nitipraja dibuatnya pada tahun 1563 tahun Jawa atau 1641 tahun Masehi. 


Serat Sastra Gendhing berisi tentang budi pekerti luhur, mistik, dan keselarasan lahir batin. Serat Nitipraja berisi tentang moralitas penguasa dalam menjalankan kewajibannya, etika bawahan kepada atasan, hubungan rakyat dengan pemerintah, agar tatanan masyarakat dan negara dapat menjadi harmonis. 


Kadi silem ing segara geni

rasaning driya eka sangkala

duk linakwan panyarike

Nitipraja ingapus

dening midha pracaya ngapti

amiyateng sarira

anglengkara punggung

kuwawi paksa utama

kwehning jana prahita tan winigati

kedah ingalem wignya


Sampun kagiwang ing krama yakti

ilang kelangan dadi kapapa

puwara rusak ragane

dumadah kapisandhung

lamun sira tan wrin paranti

raganira lwir ratna

ing sela dinulu

dadaren sadina-dina

aja tungkul ing silakrama prayogi

dadi deling ing raga


Lamun sira tinitah bupati

anggepa ambek kasudarman

den kadi surya padhane

sumadyaa lwir ranu

mungwing cala lumawan ening

mwang kadi ta samudra

pamotireng tuwuh

rehing amawi santana

wruhanira lwir warsa taru rata nglih

mangsaning labuh kapat


Mendhung galudhug dhawahing riris,

kang den pinta bala kosa

den tahenaken awake

kajawaken angrembun

enggar enggar denira amrih

kala busana boga

wanita den yun yun

iku ta sedyaning bala

yen anyidra ing dana kramaning asih

tan wande janma sunya. 


Terjemahan:


Seperti tenggelam dalam samudra api

rasa hati eka sangkala

saat dilakukan penulisan

Nitipraja dikarang

dengan hanya percaya diri

memalingkan badan

menutupi kebodohan

terlalu berani melangkah

semua orang pintar tak dihiraukan

mencari pengakuan dan pujian


Sudah kepikat pada tata krama

kalau kehilangan jadi sengsara

hingga rusak raganya

mendadak tersandung

jika anda tahu maksudnya

ragamu seperti ratna

pada batu terlihat

cobalah sehari-hari

jangan terpaku pada aturan utama

menjadi diri minder


Kalau kamu menjabat bupati

pakailah watak dermawan

supaya seperti matahari terangnya

berlakulah seperti air

berada di puncak gunung bening

seperti juga samudra

memuat tumbuh

karena bersama bawahan

ketahuilah seperti daun taru tala lapar

saat musim labuh


Mendung guntur seratan hujan

yang diminta oleh pegawai

diserahkan badannya

kehujanan embun

harap harap supaya

mendapat busana boga

putri di puja-puja

itulah kehendak karyawan

kalau menghindari dana anugerah

pendukung jadi sepi


 Wawasan politik Sultan Agung sangat luas dan jauh ke depan. Konsep politiknya yaitu doktrin keagungbinataraan  yang berarti bahwa kekuasaan raja Mataram harus merupakan ketunggalan, utuh, bulat, tidak tersaingi, dan tidak terbagi bagi. Tan ana srengenge kembar. 




Keunggulan lain Sultan Agung yaitu kemampuannya dalam menjalin hubungan diplomasi dengan kerajaan luar Jawa. Kesungguhannya dalam mengembangkan kebudayaan terlihat dalam penulisan tarikh Jawa, babad, dan pembangunan makam di atas bukit Merak. 


4. Wulang Wuruk Sastra Gendhing. 


Kanjeng Sultan Agung kecuali sebagai raja, juga mendapat julukan sebagai pujangga. Karya mistiknya yaitu Sastra Gendhing, Kitab Nitisastra, dan Serat Pangracutan.


Pada zaman Sultan Agung pulalah, ada penyesuaian kalender Jawa dengan kalender Islam. Silang sengketa antara paham kejawen dengan keislaman dapat dikompromikan secara gemilang oleh Sultan Agung. Kalenderisasi baru ini berlangsung tahun 1633. 


Sultan Agung mendorong proses Islamisasi kebudayaan Jawa. Dia melakukan pembaharuan dalam bidang hukum yang disesuaikan dengan hukum Islam, melembagakan kedudukan ulama secara proporsional, dan mengembangkan karya sastra Islam. Sultan Agung wafat pada tahun 1645 dan dimakamkan di Imogiri. Kompleks makam Imogiri hingga kini merupakan tempat peristirahatan terakhir raja raja Surakarta dan Yogyakarta.


Keutamaan pendidikan kesastraan ini dilanjutkan oleh generasi berikutnya, sebagaimana kutipan dalam Serat Sastra Gendhing berikut:


Dene wong kang ahli sastra 

ingarane luhur sastrane 

layak yen mangsi lan kertas 

pantes yen luhur ngakal 

ning sastra suraosipun 

luhur sejatining sastra


Sastra praboting negara 

lumaku saben dina 

mang migar pradata hukum 

sanadyan tan kanthi ngakal


Dudu ngakeh trusing gendhing 

ngakal lungiting susastra 

ngakal ing gendhing jatine 

babaring jatining sastra 

kawitaning aksara 

sawiji alif kang tuduh 

mengku gaibul uwiyah


Dzat mutlak dipun wastani 

myang la takyun ingaranan 

durung kahana salire 

maksih wang wung kewala 

iku jatining sastra 

ananing gendhing satuhu 

dupi alif wus kanyatan. 


Terjemahan:


Sedang orang yang ahli sastra 

disebut luhur sastranya 

tepat jika tinta dan kertas 

pantas jika luhur akalnya 

pada sastra maknanya 

luhur sejatinya sastra


Sastra sarana negara 

berjalan tiap hati 

serta wujud perdata hukum 

meskipun tiada dengan akal


Bukan menghambat menuju gendhing 

akal intisari susastra 

akal di gendhing sejatinya 

menjelma sejatinya sastra 

asal mula aksara 

pertama alif sebagai petunjuk 

meliputi gaibul uwiyah


Dat mutlak disebut 

serta la takyun dinamakan 

belum berwujud semuanya 

masih hampa kosong 

itulah sejatinya sastra 

tetapi gendhing sesungguhnya 

setelah alip sudah berwujud




Tiap tahun Karaton Surakarta Hadiningrat mengadakan seni ritual. Dalam rangka untuk memuliakan Sultan Agung. Yakni jumenengan Bedhaya Ketawang, sebagai sarana permohonan kesuburan tanah Jawa.

Komentar

Postingan populer dari blog ini

Macapat Mahargya Dr Sudarmaji M.Pd.

SUGENG RIYADI IDUL FITRI.

Asal Usul Leluhur Prabowo Subianto