SEJARAH BABAD PENGGING.

 SEJARAH BABAD PENGGING

  Pengging

Oleh:  Dr. Purwadi, M.Hum. 

Ketua Lembaga Olah KajianNusantara -LOKANTARA 

HP 087864404347 


A. Asal Usul Negeri Pengging. 


Negeri Pengging menjadi pusat pertemuan geneologi pa-ra raja Jawa. Prabu Kusumawicitra nata ing Pengging, garwanipun kalih: Dewi Soma putranipun Prabu Jayakusuma ing Matahun, kaliyan Dewi Daruni putranipun Ajar Kapyara ing Banyuwangi. Prabu Kusumawicitra apeputra 5, urut sepuh kados ing ngandhap punika: Saking ibu Dewi Soma: Prabu Citrasoma ing Pengging  lan  Raden Citrasena ing Banten. Saking ibu Dewi Daruni: Raden Citrakusuma ing Blambangan. Ibu Dewi Soma: Dewi Citrawati, krama angsal Raden Welakusuma, putranipun Raden Jaya Amisena ing Pengging. Saking ibu Endhang Bangi: Raden Upacitra


Prabu Citrasoma nata ing Nagari Pengging, anggarwa Dewi Sriati putranipun Resi Sidikwacana ing wukir Merbabu, garwa 2 peputra 4: Raden Pancadnyana krama angsal Dewi Lasmita, lajeng dados raja pandhita nama Resi Pancadnyana. Prabu Pancadriya ing Pengging. Dewi Pancawati, krama angsal Raden Sukarsa, Patih ing Pengging. Raden Selandana.


Prabu Pancadriya nata ing nagari Pengging, anggarwa Dewi Gandawati putranipun Prabu Jaya Amisena ing Mamenang, garwa 2 apeputra 4: Raden Prawa, ngalih nama Arya Akandriya, dados Raja Pandhita wonten ing Madya panjang nama Resi Dewabrata. Raden Saputra, anggentosi ingkang rama nama Prabu Anglingdriya ing Pengging ajejuluk Prabu Dewa Kusuma inggih Prabu Dewanata. Raden Sucitra nama Arya Darmandriya ing Salembi, ugi nama Prabu Darmakusuma ajejuluk Prabu Dipanata. Raden Suwarna nama Arya Sumandriya ing Sudimara lajeng nama Prabu Mandrakusuma, ajejuluk Prabu Hendranata.


Prabu Anglingdriya jejuluk Prabu Dewakusuma, inggih prabu Dewanata ing nagari Pengging, garwa sepuh nama Dewi Soma putranipun Resi Pancadnyana, garwa enem nama Dewi Sinta putranipun Resi Wrahaspati ing wukir Wangkring, peputra kados ing ngandhap punika: Dewi Rarasati, krama angsal raden Damarmaya, putra ing Salembi. Prabu Suwelacala, ingkang jumeneng nata ing nagari Medang Kamulan. Prabu Pandayanata, anggentosi ingkang rama jumeneng nata wonten ing nagari Pengging.


Tanah Pengging tepatnya di kaki Gunung Merapi dan Merbabu. Sejak dulu kala kawasan ini termasuk gudangnya kreator peradaban. Bagi pembaca novel Nagasasra Sabuk Inten karya SH Mintardja, terdapat nama Pengging, salah satu kecamatan Boyolali. Boyolali daerah Pengging lebih populer karena di sini-lah Mas Karebet, Joko Tingkir atau Sultan Hadiwijaya dilahirkan.


Kadipaten Pengging menjadi sentral kebudayaan, yang menjadi penerus kebesaran Kerajaan Majapahit dan Kesultanan Demak Bintara. Adipati Handayaningrat atau Ki Ageng Pengging sepuh adalah menantu Sinuwun Prabu Brawijaya, garwanya bergelar Kanjeng Ratu Pembayun yang melahirkan Ki Kebo Kanigara dan Ki Kebo Kenanga. Kelak Ki Kebo Kanigara menjadi pertapa di lereng gunung Merbabu, sedang Ki Kebo Kenanga menjadi murid Syekh Siti Jenar, seorang wali yang sakti mandraguna. Komunitas peguron ini yang mempelopori ilmu manung-galing kawula gusti. Kalangan Kejawen menyebut dengan istilah ngelmu kasampurnan, ngelmu kasepuhan, kawruh begja, wikan sangkan paran, sangkan paraning dumadi, urip sejati dan satataning panembah.


Wulang wuruk Kejawen berkembang dari kawasan Pengging kemudian menyebar ke seluruh pelosok tanah Jawa, mulai dari perkotaan, pedesaan, dan pegunungan. Setelah Syekh Siti Jenar muksa, para muridnya mengembangkan paham Kejawen. Mereka adalah Ki Ageng Banyubiru, Ki Ageng Sela, Ki Ageng Butuh, Ki Ageng Karanglo, Ki Ageng Pring Apus, Ki Ageng Penjawi, Ki Ageng |Pemanahan, Ki Ageng Enis dan Ki Ageng Pandhanarang. Para guru suci Tanah Jawa ini sudah putus ing reh sanis-kara, kebak ngelmu sipating kawruh.


Setelah Ki Ageng Pengging wafat, putranya yang bernama Mas Karebet kemudian diasuh Nyi Ageng Tingkir. Maka nantinya Mas Karebet disebut juga Joko Tingkir. Para alumni padepokan Syekh Siti Jenar mengetahui bahwa wahyu keprabon menitis pada diri Joko Tingkir. Maka semua guru tersebut sama mengasuh dan mendidik Joko Tingkir sebagai layaknya putra seorang raja. Dimaklumi bersama bahwa Joko Tingkir sungguh trahing kusuma rembesing madu, keturunan langsung Prabu Brawijaya raja Majapahit.


Hasil didikan para dwija sejati ini cukup mengagumkan. Joko Tingkir tumbuh menjadi pribadi yang mumpuni kualitas intelektual, sosial, mental, moral dan spiritual. Kanjeng Sultan Trenggono yang bertahta di Kasultanan Demak Bintara menjodohkan Joko Tingkir dengan Kanjeng Ratu Hemas Kambang. Pada periode selanjutnya Joko Tingkir diwisuda menjadi raja di Kasultanan Pajang Hadiningrat dengan gelar Sultan Hadiwijaya Amirul Mukminin Syah Alam Akbar. Kita petik tembang Pangkur yang berasal dari cerita Babad Tanah Jawi, sebagai gambaran masa silam.



Pangkur


Nimas Ratu Kalinyamat

Tilar wisma amartapa neng wukir

Tapa wuda sinjang rambut

Ing Gunung Danaraja

Apratignya tan arsa tapihan ingsun

Yen tan antuk adiling Hyang

Patine sedulur mami


Bait tembang di atas melukiskan tekad Kanjeng Ratu Kalinyamat yang kehilangan suami, Pangeran Hadirin. Sebelumnya juga sudah meninggal kakak tercinta Sunan Prawoto. Pembunuhnya Arya Penangsang, Adipati Jipang Panolan. Krisis politik di Demak bisa diatasi oleh Sultan Hadiwijaya. Jasanya yang besar itulah sebagai legitimasi beliau berkuasa di Kraton Pajang. 


Sedemikian penting tempat Pengging, maka tak mengherankan bila daerah ini menjadi jujugan para peziarah. Mereka hendak melacak suri teladan yang pantas dilestarikan.


Pelaku seni budaya Jawa hampir dipastikan akrab dengan kutipan tembang ini. Cuma jarang sekali yang mau menelusuri asal-usulnya. Tak mengira bahwa tembang ini lahir dari buah pikiran pujangga Pengging, Kyai Yasadipura atau Kanjeng Raden Tumenggung Sastranagara. Beliau adalah pujangga besar Kraton Surakarta Hadiningrat, seorang pujangga arif bijaksana, wicaksana ngerti sadurunge winarah, yang menjadi sumber ilmu di Tanah Jawa. 


Kinanthi


Nalikanira ing dalu

Wong agung mangsah semedi

Sirep kang bala wanara

Sedaya wus sami guling

Nadyan ari sudarsana

Wus dangu nggenira guling

Kukusing dupa kumelun

Ngeningken tyas sang apekik

Kawengku sagung jajahan

Nanging sanget angikibi

Sang Resi Kaneka Putra

Kang anjog saking wiyati.


Syair indah tembang Kinanthi di atas merupakan kutipan dari Serat Rama karya Yasadipura. Kitab ini dipuji oleh empu Jawa Kuno, Prof. Dr. Poerbatjaraka sebagai karya sastra yang dapat digunakan untuk membangun budi pekerti luhur.


Dhandhanggula


Dhedhep sidhem prabawaning ratri

Sasadara wus manjer kawuryan

Tan kuciwa memanise

Menggep sri nateng dalu

Sinewaka sanggya pra dasih

Aglar neng cakrawala

Winulat ngelangut

Prandene kabeh kebekan

Saking kehing taranggana kang sumiwi

Warata tanpa sela.



Adegan pathet sanga sebagai wahana maca mobah mosiking kahanan, kutipan tembang dhandhanggula terasa cocok benar. Hening, sunyi, sepi namun berarti. Senyap dan diam karena wibawa malam. Betul-betul hidup cara Kyai Yasadipura melukiskan keadaan. Layak sekali bila waranggana, wiyaga melantunkan lagu itu.


Belum lagi lakon wayang yang dilukiskan Yasadipura. Serial Bratayuda, Ramayana, Dewaruci dan Bimasuci adalah buah tangan sang Pujangga. Nama harum beliau dikenang sepanjang masa. Berbahagialah orang Jawa mempunyai leluhur Kyai Yasadipura. Darah kapujanggan mengalir deras pada anak keturunannya.


Dhalang terkemuka bernama Ki Panjang Mas adalah keturunan Yasadipura. Keluarga Panjang Mas menurunkan dhalang berbobot yang menyebar di seluruh kawasan Surakarta. Tak ketinggalan pula adalah Raden Ngabehi Ranggawarsita. Beliau adalah cucu Yasadipura. Darah seni leluhur Pengging ini menjadi inspirasi bagi orang Jawa. Setiap bulan Suro penggiat kejawen siram jamas di Umbul Pengging sekalian nyekar di Pesarean Yasadipuran.


B. Keteladanan Tokoh Sakti Mandraguna


1. Adipati Handayaningrat

Pendiri Kadipaten Pengging adalah Adipati Handayaningrat atau Sri Makurung, menantu Prabu Brawijaya. Adipati Handayaningrat disebut juga dengan nama Ki Ageng Pengging Sepuh.


2. Kanjeng Ratu Pembayun

Putri sulung Prabu Brawijaya yang menikah dengan Adipati Handayaningrat. Makamnya di Kawasan Pengging.


3. Kebo Kenaga

Tokoh spiritual yang menyebarkan paham Islam kejawen. Anaknya bernama Joko Tingkir atau Sultan Hadiwijaya.


4. Kebo Kanigoro

Guru kejawen yang mengajarkan ilmu kasampurnan. Dia anak Handayaningrat. Selamanya wadat atau tak menikah.


5. Lembu Amiluhur

Pengajar ilmu sangkan paraning dumadi. Berkeliling di tanah Jawa untuk menjaga keselamatan dunia.


6. Joko Tingkir

Putra Kebo Kenanga dan menantu Sultan Trenggana Demak Bintoro. Menjadi raja Pajang dengan didukung oleh para guru sakti mandraguna.


7. Ratu Mas Cempaka

Permaisuri Sultan Pajang yang berasal dari Kasultanan Demak Bintoro. Terkenal sebagai perintis batik motif Sidomukti.


8. Tumenggung Padmonagoro

Bupati Pekalongan yang menjadi leluhur Sinuwun Paku Buwono XIII, KRT Padmonagoro pelopor industri batik. Putra bupati Padmonagoro yakni Kyai Yasadipura yang menjadi pujangga kraton Surakarta Hadiningrat.


9. Kyai Yasadipura

Pujangga kraton yang sakti mandraguna. Banyak menulis sastra piwulang. Misalnya cerita Dewaruci


10. Ratu Laksmintorukmi

Istri Sinuwun Paku Buwono X yang paling muda. Beliau mengasuh anak-anak Presiden Soekarno. Misal Guntur, Megawati, Rahmawati, Sukmawati dan Guruh Soekarnoputra. Makam Ratu Laksmintorukmi terletak di sebelah makam Kyai Yasadipura.


11. Syekh Siti Jenar

Guru kejawen yang mengajarkan kawruh manunggaling kawula Gusti. Pengikutnya dikenal dengan sebutan Aboge (Abangan Rebo Wage). 


12. Ki Ageng Tarub

Leluhur Mataram yang menjadi suami Dewi Nawangwulan. Beliau turut membuat peguron Pengging.


13. Ki Ageng Sela

Guru sakti mandraguna yang dapat menangkap petir. Menjadi pelindung petani Jawa. Kerap mengajar di peguron Pengging untuk menjaga kesuburan.  


14. Ki Ageng Banyubiru

Guru Joko Tingkir yang membekali ilmu tata praja. Berkat didikan Ki Ageng Banyubiru Joko Tingkir dapat menurunkan para raja Jawa.


15. Ki Ageng Pemanahan

Tokoh pendiri Mataram yang cerdik cendekia cerdas. Mampu mengatur strategi kerajaan Pajang dan Mataram sehingga agung anggun basuki lestari.


  

C. Pasiraman Kagem Nenuwun


1. Umbul Raja atau Umbul Ngabean 


Umbul Raja disebut juga Umbul Ngabean. Tempat pemandian para raja, dewa dan keluarga. Air yang mengalir menyebabkan seseorang kuat derajat, lancar naik pangkat dan mendapat semat. Derajat pangkat semat atau kedudukan, kehormatan dan kekayaan seseorang akan berlimpah ruah. 


2. Umbul Manten. 


Disarankan pada pasangan manten, agar mau siram jamas. Dengan harapan anak keturunan trah tumerah akan mendapat kewibawaan. Pasangan yang mau lelaku di umbul manten akan menambah stamina, tenaga dan gairah. Tentu saja terjaga rumah tangga yang harmonis. Khasiat air Umbul Manten lebih dahsyat dari pada obat kuat.  Untuk pembukti-an barangkali lebih baik untuk dicoba.


3. Umbul Dhudha


Digunakan untuk ritual seseorang yang ingin memiliki pasangan. Dinamakan Dhudha karena mudah mendatangkan rasa belas kasihan. Dhudha tidak pernah dicurigai, tak pernah dicemburui dan tidak pernah dipandang sinis. Di mana saja seorang dhudha mendapat perhatian dari saudara dan rekan. Dhudha dekat dengan suasana kasih sayang.  


4. Umbul Rara

Umbul Rara digunakan untuk panuwunan orang yang memiliki hajat, cita-cita dan kedudukan sosial. Orang melakukan ritual di Umbul Rara rata-rata pada waktu malam hari. Mereka melakukan siram jamas di tengah malam saat suasana eneng, ening. Tujuannya supaya segala harapan segera terkabul. Ritual di Umbul Rara ini sudah berlangsung sejak jaman kerajaan Majapahit.


Eyang KRT Soeronegoro dari ke 2 istrinya tidak punya putra. Jadi budhe Is seperti putrinya sendiri. Ayahanda budhe Is adalah RMNg Sartono Prawirosoemo, kakak budhe Is adalah RM Sutoyo. 



Makam keluarga di Ngambuh Boyolali 

1. R.Ng. Wongsodimejo (ibu eyang kanjeng)

2. R.Ng. Soeronegoro II (istri ke-2 eyang kanjeng Suronegoro, ibunda bude Is)

3. KRT Soeronegoro

4. R.Ng. Soeronegoro I

5. R.Ng. Ronosumarto

6. R. Demang Joyosuhardjo


Wiranem prayogi sinau lampahing sejarah. Ing pangangkah babad para leluhur saged kawaos. Tumuli sami lajeng mangertos. Sedaya panjangkah kebak ing pangatos atos. Bebrayan mujudaken tentrem lahir batos.

Komentar

Postingan populer dari blog ini

SARASEHAN PUSAKA BEDAYA KETAWANG

Macapat Mahargya Dr Sudarmaji M.Pd.

SUGENG RIYADI IDUL FITRI.